Bir zamanlar günəş 24 saat ərzində iki dəfə batırdı... - Nə dəyişdi?

Yerin sadiq peyki, Ay, müxtəlif mədəniyyətlərə dərin və dərin təsir göstərmişdir. Bunun səbəbi o, demək olar ki, hər gecə buludsuz səmada, eləcə də gelgitlərin ritmini təyin edən cazibə qüvvəsi və gecə səmasının qaranlığını qıran solğun işığı ilə bağlıdır.

Bütün bu səbəblərə görə və qismən də buludların arxasından görünən tam ayın sirli formasına görə, sivilizasiyalar təqvimlərini Aya uyğunlaşdıraraq, Yerdəki həyatlarını Ayın fazalarına uyğun olaraq istiqamətləndirdilər.

Bəzi nəzəriyyələrə görə, planetimizdə həyatı mümkün edən şərtləri və hətta ilk növbədə Yerdə həyatın başlanğıcını Aya borclu ola bilərik. Üstəlik, Ayın planetimiz ətrafında ekssentrik orbitinin bu gün həyatımıza hakim olan bəzi mühüm hava sistemlərində rol oynadığı düşünülür.

Ay Yer ətrafında zərif rəqsini yerinə yetirərkən dairələr düzəldir, lakin biz onun yalnız bir tərəfini görə bilirik, çünki onun fırlanma sürəti Yerin fırlanma sürəti ilə sinxronlaşdırılır.

Bu prosesdə Ay yavaş-yavaş planetimizdən uzaqlaşır. Alimlər Apollon missiyalarında astronavtlar tərəfindən Ayın səthinə yerləşdirilmiş reflektorlara lazerlər göndərərək Ayın Yerdən nə qədər sürətlə uzaqlaşdığını hesablayıblar. Hesablamalara görə, Ay hər il bizdən 3,8 sm sürətlə uzaqlaşır. Bu bizim günlərimizi daha uzun edir.

Ay və Yer arasındakı əlaqəni araşdıran London Universitetinin Royal Hollowayin geofizika professoru David Waltham deyir: "Hər şey gelgitlərlə bağlıdır. Yerdəki gelgit sürüklənməsi planetin fırlanmasını yavaşlatır və Ay bu enerjini açısal impuls kimi qazanır".

Yer fırlandıqca Ayın cazibə qüvvəsi okeanlara təsir edərək yüksək və aşağı gelgitlər yaradır. Gelgit dediyimiz hərəkət əslində bəzən Ayın cazibə qüvvəsinə doğru, bəzən də Aydan uzaqlaşan eliptik su qabarcığıdır.

Yerin öz oxu ətrafında fırlanması Ayın Yer ətrafında fırlanmasından qat-qat tezdir, ona görə də okean hövzələrində baş verən sürtünmə suyu özü ilə birlikdə sürükləyir. Beləliklə, dalğalanan su Ayın orbitindən irəlidə hərəkət edir və onu geri çəkməyə çalışır. Bu vəziyyət planetimizin fırlanma enerjisini yavaş-yavaş istehlak edir və fırlanma sürətini yavaşlatır, eyni zamanda Ayın enerji qazanmasına və daha uzaq bir orbitə doğru hərəkət etməsinə səbəb olur.

Planetimizin fırlanmasındakı bu əyləc o deməkdir ki, son təhlilə əsasən, 1600-cü illərin sonundan bəri orta Yer-gününün uzunluğu hər əsrdə təxminən 1,09 millisaniyə artıb. Köhnə tutulma müşahidələrinə əsaslanan digər hesablamalar bu rəqəmin bir qədər yüksək olduğunu və əsrdə 1,78 millisaniyə olduğunu göstərir.

Ayın Günəş sisteminin yaranmasından sonra ilk 50 milyon il ərzində əmələ gəldiyi təxmin edilir. Ən çox qəbul edilən nəzəriyyə budur ki, ibtidai Yer ilə Mars böyüklüyündə olan başqa bir cismin toqquşması Yerdən bir parça maddəni və zibil parçasını indi Ay adlandırdığımız yerə qoyub. Yerdəki qaya təbəqələrində qorunan geoloji məlumatlardan aydın olur ki, Ay keçmişdə indiki ilə müqayisədə Yerə çox yaxın idi.

Ay hazırda Yerdən 384.400 km məsafədədir. Ancaq son araşdırma göstərir ki, təxminən 3,2 milyard il əvvəl, tektonik plitələr yenicə hərəkət etməyə başlayanda, Ay Yerdən cəmi 270 min km məsafədə idi. Bu o deməkdir ki, o zaman Ay indiki ilə müqayisədə Yerə 30 faiz yaxın idi.

Almaniyanın Fridrix Şiller Universitetinin geofiziki Tom Eulenfeld deyir: "Yerin fırlanma sürəti günləri qısaldırdı. Beləliklə, 24 saatlıq müddətdə təkcə bir yox, iki gün doğuşu və iki gün batması göründü. Bu, o dövrdə gecə ilə gündüz arasındakı temperatur fərqini azaltmış və fotosintetik orqanizmlərin biokimyasına təsir göstərmiş ola bilər”.

Digər tərəfdən, Eulenfeld kimi araşdırmalar, Ayın tənəzzül sürətinin sabit olmadığını, zamanla sürətləndiyini və yavaşladığını ortaya qoyur. Argentinanın Salta Milli Universitetinin geoloqu Vanina López de Azareviçin araşdırması göstərir ki, təxminən 550-625 milyon il əvvəl Ay ildə 7 sm-ə qədər uzaqlaşa bilər.

Eulenfeld deyir: "Ayın Yerdən uzaqlaşma sürəti əlbəttə ki, zamanla dəyişib və gələcəkdə də dəyişəcək". Bununla belə, tarixinin çox hissəsi üçün Ay indikindən daha yavaş sürətlə uzaqlaşırdı.Əslində, biz hazırda qeyri-adi dərəcədə yüksək retrograd dövrünü yaşayırıq. Ay həmişə indiki sürəti ilə uzaqlaşsaydı, indiki vəziyyətinə çatmaq üçün 1,5 milyard il lazım olardı. Amma bu proses Ay yaranandan bəri, yəni 4,5 milyard ildir ki, baş verir. Beləliklə, ayın tənəzzül sürətinin əvvəlkindən daha yavaş olduğu olduqca aydındır".

Waltham deyir: "Hazırda gelgit axını gözlədiyimizdən üç dəfə böyükdür". Bu, Atlantik Okeanının böyüklüyü ilə bağlı ola bilər.Qitələrin hazırkı konfiqurasiyası ilə Şimali Atlantik okeanı hövzəsi rezonans effekti yaratmaq üçün düzgün nisbətlərə malikdir. Bu səbəbdən Atlantik Okeanındakı su kütləsi gelgitlərin sürətinə çox yaxın bir sürətlə irəli-geri sürüşür. Bu təsir həm də gelgitləri normal olduğundan daha böyük edir. Uoltemin sözləri ilə desək, uşağı yelləncəkdə itələdiyinizi təsəvvür edin; Hər bir itələmə cari hərəkətə bərabər vaxt təyin edilərsə, uşaq hər dəfə daha yuxarı qalxacaq. "Şimali Atlantika bir az daha geniş və ya dar olsaydı, bu baş verməzdi" deyir Waltham. "Modellər göstərir ki, bir neçə milyon il geriyə qayıtdığınız zaman, qitələrin fərqli mövqelərdə olduğu üçün gelgit gücü dərhal azalır".

Ancaq bu vəziyyətin gələcəkdə dəyişməyə davam edəcəyi ehtimalı var. Modellər 150 milyon il sonra yeni gelgit rezonansının yaranacağını, daha sonra isə yeni “superkontinent”in yaranacağını, lakin bu qitənin təxminən 250 milyon ildən sonra yox olacağını proqnozlaşdırır.

İndiki yüksək tənəzzül sürətində belə, Ayın Yeri tamamilə tərk etməsi çətin deyil. Artıq Günəşin ölümünün təxminən 5-10 milyard ildən sonra baş verəcəyi təxmin edilir. Buna görə də, Ay bir gün Yerdən tamamilə ayrılsa belə, bəşəriyyət çox güman ki, ondan çox əvvəl yox olacaqdı.

Ancaq daha qısa müddətdə bəşəriyyət iqlim dəyişikliyinin əriməsi səbəbindən buzlaqlarda və buz təbəqələrində sıxışan suyun miqdarını azaltmaqla günləri bir az da uzatmaqda rol oynaya bilər.

"Buz, əsasən, gelgitləri boğur" deyən Uoltham qeyd edir ki, planetimiz 600-900 milyon il əvvəl xüsusilə soyuq dövrə qədəm qoyanda Ayın tənəzzül sürətində dramatik bir yavaşlama müşahidə olunurdu.

Bununla belə, təsiri proqnozlaşdırmaq çətindir, çünki bunun bir hissəsi buz təbəqələrinin çəkisi qaldırıldıqda, torpaq kütləsinin bərpası və digər fəsadlarla kompensasiya ediləcək.

Nəzəri olaraq, NASA-nın Artemis proqramı ilə Aya uçacaq növbəti astronavt qrupu, 60 il əvvəl həyata keçirilən Apollon proqramındakı sələflərindən daha uzaq məsafədən Yerə baxacaq. Qalanlarımız üçün həyat hər gün toplanan pikosaniyə uzunluğuna diqqət yetirmək üçün çox qısadır.

Aysun / Demedia.az