"Bəşəriyyət tarixinin başlanğıcından bəri" ən böyük kosmik partlayış!
Alimlər bəyan ediblər ki, keçən il aşkar edilmiş nadir qamma şüalarının partlaması (GRB) "bəşər tarixinin başlanğıcından bəri" yaşanan ən böyük partlayış ola bilər.
Sözügedən hadisə BOAT və ya “bütün zamanların ən parlaqı” ləqəbli GRB 221009A-nın partlaması idi. Partlayış tarixi 2022-ci il oktyabrın 9-da qeydə alınıb.
Luiziana Dövlət Universitetinin fizika və astronomiya üzrə dosenti Erik Börns NASA-nın mətbuat konfransında deyib: “GRB 221009A, yəqin ki, bəşər tarixinin başlanğıcından bəri rentgen və qamma-şüa enerjilərinin ən böyük partlayışı idi”.
Bu hadisələrin tezliyini araşdıran Burnsun rəhbərlik etdiyi araşdırmanın nəticələrinə görə, hər 10.000 ildən bir BOAT kimi güclü və parlaq partlayışlar baş verir. Qamma partlayışı ilk olaraq orbitə çıxan kosmik gəminin avadanlığı tərəfindən aşkar edilib və avadanlıq GRB-nin gücü ilə kor olub. Daha sonra hadisə ilə bağlı xəbərdarlıq etmək üçün dünya alimlərinə bildiriş göndərdi.
Daha sonra güclü teleskoplar GRB 221009A istiqamətinə yönəldildi və kosmik partlayışdan sonra baş verənləri müşahidə etməyə başladı. Partlayışın Yerdən təxminən iki milyard işıq ili uzaqlıqda baş verdiyi güman edilir. Süd Yolunun hüdudlarından xeyli kənarda olan bu püskürmə hələ də indiyə qədər aşkar edilmiş ən yaxın GRB-lərdən biridir.
Məlumatlar göstərir ki, BOAT əvvəlki aşkar edilmiş GRB-dən 70 dəfə daha parlaqdır. Başqa sözlə, ola bilsin ki, partlayış baş verən qalaktika parlaq şəkildə parlayırdı. Bu möhtəşəm hadisə adətən bir ulduzun ölümü və yeni qara dəliyin əmələ gəlməsi ilə baş verir.
Hollandiyanın Radboud Universitetindən Daniele Bjørn Malesani Niels Bohr İnstitutunda verdiyi açıqlamada bu sözləri söylədi:
“Qamma-şüa partlayışları həmişə yüksək enerjilidir, lakin heyrətamiz səviyyədədir. 290 saniyə davam edən GRB 221009A 4,5 milyard illik ömrü ərzində Günəşimizdən təxminən 1000 dəfə çox enerji buraxıb”.
Supernova partlayışları tez-tez hadisədən sonrakı həftələrdə bölgələrini işıqlandıran GRB-ləri izləyir. Bununla belə, NASA-nın Ceyms Uebb Kosmik Teleskopu və Hubble-dan indiyə qədər aparılan müşahidələrdə heç bir fövqəlnova partlayışı müşahidə olunmayıb. Bu, boğucu qaz və toz buludları ilə gizlənən GRB-nin yeri ilə bağlı ola bilər. GRB-nin yeri qalaktik müstəvidən bir neçə dərəcə yuxarıdadır.
Astronomlar güclü teleskoplarla yaxın aylarda aparacaqları müşahidələr sayəsində fövqəlnova partlayışının olub-olmadığını müəyyən etməyə ümid edirlər.
Radbound Universitetinin astrofizika professoru Endryu Levanat mövzu ilə bağlı bu sözləri paylaşdı:
“Fövqəlnovanın olduğunu əminliklə deyə bilmərik. Lakin partlayışın böyüklüyünü nəzərə alsaq, bu, təəccüblüdür. Əgər supernova varsa, o, olduqca zəif olmalıdır. Araşdırmaları davam etdirmək niyyətindəyik. Lakin ulduzun partlamaq əvəzinə birbaşa qara dəliyə çökməsi ehtimalı da var”.
Qamma-şüa partlayışları (GRB) Böyük Partlayışın yaranmasından bəri müşahidə edilə bilən kainatda məlum olan ən güclü və ən parlaq partlayış sinfinə verilən addır. Əksər GRB-lər Günəşdən çox böyük olan ulduzun nüvəsində nüvə reaksiyasını həyata keçirmək üçün lazım olan yanacağı bitdikdə yaşanır.
Sonrakı çökmə yeni qara dəlik yaradır. Bu qara dəlik əmələ gəldikdə, işıq sürətinə yaxın dar hissəciklər axını yaradır və super parlaq qamma-şüa partlamasını tetikler.
Digər tərəfdən, astronomlar hesab edirlər ki, bu nadir radiasiya partlayışları da iki son dərəcə sıx neytron ulduzun ulduzun yaxınlığında qara dəliklə toqquşması və ya birləşməsi zamanı baş verir.
GRB-ləri aşkar etmək olduqca çətindir. Çünki onlar qısa ömürlüdür, adətən saniyənin onda birində təxminən iki saat davam edir və təsadüfi yerlərdə baş verir. Qamma şüaları da Yer atmosferi tərəfindən asanlıqla udulur. Bu səbəbdən elm adamları partlayışı təsbit etmək üçün orbitdəki kosmik gəmidən asılı olur və daha böyük teleskoplarla müşahidə ediləcək hədəfi təsbit etməyə çalışırlar.
Bu yüksək enerjili hadisələr nəticəsində qızıl və ya platin kimi mürəkkəb ağır elementlər də əmələ gəlir. Bu kəşfi təsvir edən bir sıra məqalələr The Astrophysical Journal Letters-də dərc olunub. Elm dünyasından ən böyük və ən yeni xəbərlər üçün IGN ilə qalın.
Aysun / Demedia.az
