Bir zamanlar Yer kürəsində günlər 19 saat davam edirdi - Səbəbi...
Dünyamızın fırtınalı tarixində hər şeyin yavaşladığı və ya hətta dayandığı bir dövr olduğunu bilirdinizmi?
Bu dövrdə tektonik fəaliyyətlər yüngülləşdi, geokimyəvi proseslər daha da ağırlaşdı, sadə həyat formalarının təkamül prosesi dayandı.
Elm adamlarının zarafatla "darıxdırıcı milyard" adlandırdıqları bu dövrlə bağlı bu yaxınlarda dərc edilən bir araşdırmada təəccüblü iddialar ortaya atıldı.
İki geofizikin imzaladığı və Nature Geoscience-də dərc edilən araşdırmaya görə, o, darıxdırıcı milyard Yerin öz oxu ətrafında bu gün bildiyimiz kimi 24 deyil, 19 saat fırlandığı bir dövrdə baş verib.
Gündə 19 saat davam edən bu proses təxminən 1 milyard il davam etdi. Tədqiqatçılar bu qəribəliyin planetimizin uzaq keçmişində rol oynayan iki rəqabət aparan qüvvələrin balansından qaynaqlandığını irəli sürdülər.
Yer kürəsinin ilk görüntüləri insanı ürküdür
O zaman Ay Yerə daha yaxın idi və cazibə qüvvəsindən çıxa bilməyərək sabit bir məsafədə dayanırdı.
Çin Elmlər Akademiyasından Ross Mitçel və Avstraliyadakı Kurtin Universitetindən Uve Kirşer “Zaman keçdikcə Ay Yerin fırlanma enerjisini oğurladı və özünü Yerdən daha uzaqda olan daha yüksək orbitə atdı”.
Bu fikir ayrılığı bu gün də davam edir. Ayın Yerdən uzaqlaşması nəticəsində Yerin fırlanma sürəti o qədər kiçik fərqlərlə azalır ki, biz bunu hiss edə bilmirik və günün müddəti 24 saatdan bir qədər çox uzanır. Bəzi hesablamalara görə, günlərimiz hər il 0,000015 saniyə uzanır.
Yerin fırlanmasının əksər modelləri planetimizdə günün uzunluğunun son 3-4 milyard il ərzində durmadan artdığını proqnozlaşdırır. Məsələn, 2018-ci ildə aparılan bir araşdırma, 1,4 milyard il əvvəl bir Yer gününün 18 saat olduğu qənaətinə gəldi.
Digər tərəfdən, Yer kürəsində günün uzunluğunun bir müddət sabit qaldığını, daha sonra yavaş və nizamlı bir artımla bugünkü 24 saat vaxtına çatdığını irəli sürən mütəxəssislər də var.
Lakin Yerin fırlanmasında dəyişikliklərin geoloji izlərini tapmaq çox çətindir. Günün müddəti yalnız günəşə meylli stromatolitlərin böyüməsindən və ya gelgitlərin gətirdiyi və qayalarda sıxışan palçıq yataqları olan gelgit ritmitlərindən hesablana bilər. Bununla belə, milyardlarla il əvvələ aid stromatolitlər və ritmitlər olduqca nadirdir.
Bu yeni araşdırmada Mitchell və Kirscher son illərdə toplanmış siklostratiqrafiya məlumatlarından istifadə edirlər. Siklostratiqrafiya astronomik qüvvələrin yaratdığı Yer iqlimində ritmik dəyişikliklər kimi ümumiləşdirilir.
"Biz Yerin paleorotasiyası ilə bağlı qeyri-adi, lakin tamamilə inandırıcı bir fikri sınamağın vaxtının gəldiyini düşündük" dedi Mitchell.
Ozon təbəqəsi mühüm rol oynamışdır
Tədqiqatçıların təhlilləri göstərir ki, Yer kürəsinin gün uzunluğu proterozoy eranın ortalarında, 1-2 milyard il əvvəl sabitləşərək “Qartopu Yer”lə pik həddinə çatır, daha sonra isə Kembri partlayışı ilə biomüxtəlifliyin qəfil artması müşahidə olunur.
Bu nisbi sabitliyin səbəbi ilə maraqlanan Mitchell və Kirscher planetimizin həyəcanlı tarixinə digər mühüm hadisələri də daxil etdilər.
Mütəxəssislərin vaxtı düzgündürsə, günün uzunluğunun təyin olunmasından əvvəl Yerin erkən atmosfer şəraitində ciddi dalğalanmalar olub. Xüsusilə Böyük Oksidləşmə hadisəsi, yəni atmosferdə oksigen səviyyəsinin artması və ozon təbəqəsi əmələ gəldikdən sonra oksigenin azalması ən mühüm dönüş nöqtələri idi.
Mitchell və Kirscher, ozonun su buxarından daha çox günəş işığını udduğunu və beləliklə, gün ərzində havanın istiləşməsi ilə Yerdəki günəş gelgitlərini aktivləşdirdiyini söylədi.
Atmosferdə yaşanan günəş gelgitləri, Ayın cazibə qüvvəsi ilə əmələ gələn okean gelgitləri qədər güclü deyil. Ancaq keçmişdə Yer öz oxu ətrafında daha sürətli fırlandığı üçün Ayın cazibə qüvvəsinin indiki qravitasiyanın dörddə biri olduğu təxmin edilir.
Atmosfer gelgitlərinin ozon və günəş işığı ilə sürətləndirildiyi bir vəziyyətdə, Mitchell və Kirscher dediyi kimi, ola bilər ki, digər qüvvələrin tarazlığı pozulsun və Yer uzun müddət ərzində 19 saatlıq gün vəziyyətində olsun.
Aysun / Demedia.az
