Dünya bu alimdən danışır

Təqvimlər 16 iyul 1945-ci il tarixini göstərirdi. Səhər tezdən idi.

Robert Oppenheimer nəzarət bunkerində oturub dünyanı dəyişdirmək anı gözləyirdi. Təxminən 10 kilometr aralıda, Nyu-Meksikodakı Jornada del Muerto səhrasının solğun qumları tezliklə bəşər tarixində ilk atom bombası sınağı Trinity səhnəsi olacaqdı.

Oppenheimer gərginlikdən əziyyət çəkən bir insan idi. O, həmişə arıq bir insan idi, lakin üç il ərzində atom bombasını hazırlayan və hazırlayan Manhetten Mühəndislər Bölgəsinin elmi qolu olan Y Layihəsini idarə edərək Oppenheimeri 52 kiloqrama qədər yıxmışdı. 178 santimetr boyu o, skeletə bənzəyirdi. Həddindən artıq siqaretin səbəb olduğu narahatlıq və öskürək səbəbiylə tez-tez oyanan, gecə yalnız dörd saat yatdı.

16 iyul 1945-ci il hadisələri tarixçilər Kay Bird və Martin Şervin tərəfindən Oppenheimer, Amerika Prometeyinin 2005-ci il bioqrafiyasında kritik hadisələrdən biri idi. Sözügedən kitab 21 iyulda ölkəmizdə nümayiş olunacaq Oppenheimer filminin də əsasını təşkil edib.

Bird və Şervinin dediyinə görə, ABŞ ordusunun generalı Oppenheimerin geriyə hesablama zamanı əhvalını bu sözlərlə yekunlaşdırıb: "Doktor Oppenheimerin əsəbiliyi son saniyələrdə artdı. Çox nadir hallarda nəfəs alırdı..."

Partlayış nəticəsində ortaya çıxan işıq Günəşi belə tutmuşdu. 21 kiloton dinamitə ekvivalent güc buraxıldı, bu, indiyə qədər görülən ən böyük partlayış idi. Yaranan zərbə dalğası hətta 160 kilometr uzaqda da hiss olunub. Oppenheimerin ifadəsi "həddindən artıq rahatlama"ya çevrildi, çünki partlayışın səsi havada yayıldı və göbələk buludları səmaya qalxdı. Onun dostu və həmkarı Isidor Rabi bir neçə dəqiqə sonra Oppenheimerin vəziyyətini bu ifadələrlə təsvir edəcəkdi:

"Onun getdiyi yolu heç vaxt unutmayacağam. Maşından düşməsini heç vaxt unutmayacağam. Onun yerişi "High Noon" filmindəki kimi idi. Özünü nümayiş etdirirdi. O bunu etdi".

Oppenheimer 1960-cı illərdə verdiyi müsahibələrdə partlayışdan bir neçə saniyə sonra müqəddəs hindu mətni Bhaqavad Gitanın aşağıdakı cümləsinin ağlıma gəldiyini söylədi: “İndi mən Ölüm oldum, dünyaları dağıdan”.

Manhetten Layihəsinin ürəyi və beyni idi
Dostlarının dediyinə görə, Oppenheimer sonrakı günlərdə dərinləşən depressiyada olduğu təəssüratını yaratdı. "Robert bu iki həftəlik müddət ərzində çox hərəkətsiz və diqqəti yayındırdı, çünki nə olacağını bilirdi" deyə bir dostum o vaxt təsvir edərdi. O, hətta bir səhər yaponların gözlənilən taleyindən kədərlə danışdı və nifrətlə dedi: “O yazıqlar, o yazıqlar”. Bu depressiv vəziyyət qısamüddətli oldu və bir neçə gün ərzində Oppenheimer gərgin, diqqətli və cəld vəziyyətinə qayıtdı.

Məsələn, hərbçi həmkarları ilə görüşdə, deyəsən, “kasıb xalq”ı tamamilə unudub. Bird və Şervin üçün o, bombanı düzgün şəraitdə atmağın vacibliyi ilə maraqlanırdı. "Təbii ki, yağışlı və ya dumanlı havada atışmamalıdırlar. Onların da çox hündürdə partlamasına imkan verməyin. Hesablamalarımızla müəyyən etdiyimiz hündürlük ən yaxşısıdır. Çox yüksəklərə qalxmamalıdırlar, əks halda hədəf zədələnməyəcək. həddən artıq çox” dedi.

Üçlükdən bir ay sonra o, bir qrup həmkarına Xirosimanın atom bombası ilə vurulmasının uğur qazandığını deyərkən "əllərini bir-birinə bağladı və qalib bir döyüşçü kimi başının üzərinə qaldırdı". Aldığı alqışlar az qala tavanı uçurdu.

Oppenheimer Manhetten Layihəsinin ürəyi və beyni idi. O, atom bombasına ən çox töhfə verən adam idi. Müharibədən sonra Oppenheimerlə işləmiş Ceremi Bernşteyn başqa heç kimin atom bombasını icad edə bilməyəcəyinə inanırdı. Bernşteyn 2004-cü ildə yazdığı "A Portrait of an Enigma" adlı tərcümeyi-halında yazırdı: "Mən əminəm ki, Oppenheimer Los Alamosun direktoru olmasaydı, yaxşı və ya pis İkinci Dünya Müharibəsi nüvə silahı olmadan başa çatardı".

Reaksiyaların müxtəlifliyi və zəhmətinin bəhrəsini verdikdən sonra Oppenheimerin reaksiya vermə sürəti heyrətamiz ola bilər. Ancaq tək bir insanda, xüsusən də bu reaksiyaları yaradan layihədə belə mühüm rol oynamış bir insanda əsəbi zəifliyi, ambisiyanı, böyüklük hissini və ölümcül kədəri toplamaq çox çətindir.

Bird və Şervin öz kitablarında Oppenheimerdən də “müəmma” və ya tapmaca kimi bəhs edərək əlavə etdilər: “Böyük liderin xarizmatik xüsusiyyətlərini nümayiş etdirən nəzəri fizik, qeyri-müəyyənliklər yaradan bir estet”. Oppenheimer alim idi. Amma o, həm də bir dostun dili ilə desək, “dünya səviyyəli təxəyyül manipulyatoru” idi.

O, varlı bir ailənin ərköyün oğlu idi.
Bird və Şervinin fikrincə, Oppenheimerin xarakterində nə dostlarının, nə də bioqraflarının izah edə bilmədiyi ziddiyyətlər gəncliyindən müşahidə oluna bilirdi.

1904-cü ildə Nyu-Yorkda anadan olan Oppenheimer tekstil ticarəti ilə zənginləşdirilmiş birinci nəsil alman-yəhudi ailəsinin oğlu idi.

Aysun / Demedia.az