Manhetten Layihəsində diqqətsizlik necə ölümə səbəb oldu?
Rejissor Kristofer Nolanın dünya üzrə 717,8 milyon dollar gəlir əldə edən “Oppenheimer” filmi 2023-cü ilin ən yaxşı gəlir gətirən dördüncü filmi olub. Təxminən bir aya yaxın baxışdan sonra film 100 milyon dollarlıq büdcəsini aşdı.
Filmlə gündəmə gələn Manhetten Layihəsi ilə bağlı təfərrüatlar bir-birinin ardınca mətbuatda və sosial mediada əksini tapmağa davam edir. Onlardan biri də bu yaxınlarda BBC Future tərəfindən yayımlanan maraqlı, lakin kədərli hekayədir.
Manhetten Layihəsi zamanı bir anlıq diqqətsizlik bir alimi öldürdü, digərini isə ağır yaraladı. Və bu qəzanın hekayəsi bizə atom bombasını yaradan alimlərin başına gələnləri və onların qəzasının nə üçün mühüm dərslər ehtiva etdiyini izah edir.
İkinci Dünya Müharibəsi zamanı ABŞ hökuməti Manhetten Layihəsini həyata keçirmək üçün Nyu-Meksiko ştatının Los Alamos şəhərindəki gizli tədqiqat mərkəzində işləmək üçün dünyanın hər yerindən alim və mühəndisləri cəlb etdi. Səhradakı bu bazada Robert Oppenheimerin rəhbərliyi altında dünyanın ilk atom bombaları hazırlanmışdır.
Louis Slotin layihədəki fəaliyyətinin son həftələrində idi. O, bomba montajı üzrə mütəxəssis idi. O, 1945-ci ilin iyulunda, Kök Adam və Kiçik Oğlan atom bombalarının Yaponiyaya atılmasından bir ay əvvəl baş verən "Üçlük" nüvə sınağında mühüm rol oynadı. Lakin sonrakı aylarda Oppenheimer kimi nüvə silahı proqramının davam etdirilməsinə qarşı çıxdı və mülki həyata qayıtmaq qərarına gəldi.
Slotin onu əvəz edən alim Alvin Qreyvesə Los Alamosdakı düşərgəni göstərirdi. Saat 15:00-dan bir az əvvəl Qreyvs laboratoriya binalarından birinin ortasında bir şey gördü: Slotinin ixtisası, "kritik montaj" plutonium nüvəsindən və berilyumdan hazırlanmış iki yarımkürə şəklində neytron reflektorundan ibarət idi.
Qreyvs daha əvvəl belə bir quraşdırma görmədiyini söylədikdə, Slotin daha yaxından baxmağı təklif etdi. Otağın digər tərəfindəki həmkarı Raemer Schreiber ona yavaş və ehtiyatla hərəkət etməsi barədə xəbərdarlıq etdi.
Yenidən yaradılmış təcrübənin yaxından görünüşü (Los Alamos Milli Laboratoriyası)
Şriber sonralar deyəcəkdi ki, bu xəbərdarlıq zarafatdır, çünki “hamı Slotinin istedadına güvənirdi”.
Səs və ya qəfil hərəkətə görə döndüm. Mavi işıq gördüm... Və eyni zamanda bir istilik dalğası hiss etdim.
İdeya, nüvəni sabit bir reaktivlik dərəcəsinə gətirmək və avtomobilin mühərrikini boşda saxlamaq kimi orada saxlamaq idi. Dəstək üçün bir tornavida istifadə edərək, Slotin yuxarı yarımkürəni nüvədən yuxarı qaldırdı və reaktivlik dərəcəsini tədricən artırdı. Və nə oldu...
Nəyin səhv olduğu ilə bağlı ziddiyyətli məlumatlar var. Şahid bildirib ki, Slotinin bu hadisəyə yanaşması “improvizə” olub. Digərləri onun etdiklərinin tamamilə normal olduğunu söylədi. Schreiber-in rəsmi hesabatında Slotinin "çox tez və kifayət qədər düşünmədən" hərəkət etdiyi, otaqdakı digərlərinin isə "sessizliyi ilə proseduru qəbul etdiyi" bildirilir.
Schreiber, “Bir səs və ya ani bir hərəkətə görə döndüm. Mən mavi işıq gördüm... Və eyni zamanda istilik dalğasını hiss etdim”, o qeyd edib. Deyəsən, tornavida sürüşüb. Yuva yuxarı reflektoru tez tərsinə çevirdi, lakin artıq gec idi. Qəzadan sonrakı dəqiqələrdə otağa səssizlik çökdü. Sonra Slotin sakitcə mızıldandı. Bunun nə demək olduğunu çox yaxşı bilirdi.
Sonrası xaotik şəkildə yadda qaldı. Alimlər çöldəki dəhlizə toplaşıblar. Slotin qəza zamanı onların hər birinin harada durduğunun diaqramını çəkdi. Ən uzaqda Schreiber içəri girdi və radiasiya ölçmələri aparmağa çalışdı. İçəri girən kimi pencəyini götürdü.
Qəza ilə bağlı daxili hesabatda yazır ki, insanlar radiasiyaya məruz qaldıqdan sonra "rasional hərəkət etmək iqtidarında deyildilər". Onların 'vertiqo' yaşaya biləcəyi də bildirilir. Bunun yüksək enerjili hissəciklərin birbaşa təsiridir, yoxsa ölümün yaxınlaşmasına bədənin reaksiyası aydın deyil.
Rəsmi qeydlərin dediyi kimi Slotin sadəcə diqqətsiz idimi? Yoxsa qəzanı aşkar etmək daha çətin olan nəsə səbəb olub?
Təqvimlər 21 may 1946-cı ili göstərirdi. Slotin cəmi doqquz gün sonra orqan çatışmazlığından öldü. Bir həmkarı daha sonra bunu "radiasiyadan ölüm" kimi təsvir etdi.
Aysun / Demedia.az
