Hörümçəklər yuxu görür?

Bir vaxtlar yuxu görmə qabiliyyətinin yalnız insana xas xüsusiyyət olduğu düşünülürdü. Ancaq təəccüblü dərəcədə geniş növlər də bu qabiliyyətə sahib ola bilər.

Laboratoriyada tullanan hörümçəklər bütün gecəni qutuda dolaşır. Ara-sıra ayaqları qıvrılır, ipləri bükülür. Onların gözləri şəffaf ekzoskeletindən görünür, torlu qişaları irəli-geri sürüşür. Almaniyanın Konstanz Universitetinin davranış ekoloqu Daniela Rösler, "Bu hörümçəklərin yuxu zamanı göstərdiyi hərəkətlər REM yuxusuna çox bənzəyir" deyir. Gözlərin sürətli hərəkəti REM yuxusunun ən xarakterik xüsusiyyətlərindən biridir.

İnsanlarda REM ən çox yuxuların, xüsusən də ən canlı yuxuların baş verdiyi vaxtdır. Bu, maraqlı bir suala səbəb olur: Hörümçəklərin REM yuxusu varsa, bu kiçik heyvanlar yuxu görə bilərmi?

2022-ci ildə Rößler və həmkarları tor qişası hərəkət edən hörümçəklər haqqında hesabat dərc etdilər. Kameraları 34 hörümçək üzərində cəmləşdirən tədqiqatçılar, bu canlıların təxminən hər 17 dəqiqədən bir REM kimi qısamüddətli yuxu hücumları keçirdiklərini müəyyən ediblər. Hörümçəklər bu REM kimi tutmalar zamanı yuxuda olsalar da, komanda hələ yatdıqlarını sübut edə bilməyib. Ancaq Rößler deyir ki, REM kimi görünən bu davranış həqiqətən də REM-dirsə, hörümçəklərin yuxu görməsi ehtimalı yüksəkdir.

Rösler bu kimi suallar üzərində düşünən yeganə tədqiqatçı deyil. Bu gün elm adamları hörümçəklər, kərtənkələlər, kalamarlar və zebra balığı da daxil olmaqla, hər zamankindən daha geniş heyvanlarda REM yuxu əlamətləri tapırlar. Bu rəqəm artdıqca, tədqiqatçılar bir vaxtlar insanlarla məhdudlaşdığı düşünülən yuxuların əvvəllər düşünüldüyündən daha geniş yayılıb-yaxmadığını düşünürlər.

Məməlilərdə REM yuxusu
İlk dəfə 1953-cü ildə yuxuda olan körpələrdə müşahidə edilən REM tezliklə pişiklər, siçanlar, atlar, qoyunlar, opossumlar və armadillolar (tatu) kimi digər məməlilərdə aşkar edilmişdir. REM yuxusu adətən sürətli göz hərəkətləri ilə yanaşı, bir sıra xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur: skelet əzələlərinin müvəqqəti iflici, bədənin dövri seğirmələri, beyin fəaliyyətinin artması, tənəffüs və ürək döyüntüsü.

REM zamanı beyində baş verən hadisələr ən azı insanlarda yaxşı bilinir. Səssiz yuxu kimi də tanınan qeyri-REM dövrlərində beyin fəaliyyəti sinxronlaşır. Neyronlar eyni anda atəş açır və sonra sakitləşərək yavaş dalğalar kimi tanınan fəaliyyət dalğaları yaradır. Digər tərəfdən, REM zamanı beyin oyaqlığı xatırladan elektrik aktivliyinin partlaması nümayiş etdirir.

Hətta məməlilər arasında REM yuxusu tam olaraq eyni deyil. Exidna (tikanlı qarışqa yeyən) adlanan marsupial məməlilər REM və qeyri-REM yuxu xüsusiyyətlərini eyni vaxtda göstərirlər. Balinalar və delfinlərlə bağlı hesabatlar onların heç vaxt REM keçirmədiyini göstərir. Quşların REM yuxusu dimdiyi və qanadlarının qıvrılması və başlarını tutan əzələlərdə güc itkisi ilə müşayiət olunur.

Yenə də tədqiqatçılar həyat ağacının bir çox budaqlarında oxşar yuxu mərhələlərini tapmağa başlayırlar.

Balıqdan quşlara qədər bir çox heyvanda müşahidə olunur.
2012-ci ildə tədqiqatçılar, kalamarlarda yuxu zamanı maraqlı, REM-ə bənzər bir davranış haqqında məlumat verdilər: Heyvanların gözləri sürətlə hərəkət etdi, qolları qıvrıldı və bədənlərinin rəngi dəyişdi. Davranış bioloqu Teresa İqlesias yarım onlarla kalamarın terabaytlarla videolarını toplayaraq bu qəribəliyi araşdırdı. Müşahidə olunan İqlesias balıqlarının yarısı təxminən hər 30 dəqiqədən bir təkrarlanan REM kimi aktivliklər göstərdi.

Tədqiqatçılar o vaxtdan bəri ahtapotlarda oxşar nümunəni müşahidə ediblər. İqlesias deyir: "Əgər ahtapotlar və kalamarlar yuxu görürsə, bu, insanlığın çox xüsusi olduğuna inamımızın əsaslarını sarsıdır".

Saqqallı əjdahaların beyinlərində elektrodlardan gələn siqnalları qeyd edən tədqiqatçılar bu heyvanlarda da REM-ə bənzər faza müşahidə ediblər. Bundan əlavə, zebra balıqlarında ən azı iki yuxu mərhələsi aşkar edilmişdir.

Tədqiqatçılar belə təkamül baxımından uzaq qohumda bir neçə yuxu mərhələsini müşahidə edərək, müxtəlif yuxu növlərinin yüz milyonlarla il əvvəl yarandığını irəli sürürlər. İndi məlumdur ki, milçəklər iki və ya daha çox yuxu vəziyyəti arasında keçid edə bilirlər. Yumru qurdlar isə sanki tək bir hərəkətsiz vəziyyətə malikdirlər.

REM zamanı heyvanların beynində nə baş verir?
Münhendəki Maks Plank Bioloji Tədqiqatlar İnstitutunun yuxu üzrə alimi Gianina Unqurean müşahidə etdi ki, göyərçinlərin göz bəbəkləri görüş zamanı olduğu kimi REM dövründə daralır. Ungureanın fikrincə, bu, göyərçinlərin yuxu görüb-görmədiyi və ya oyaq ikən yaşadıqlarını hansısa şəkildə yenidən yaşadıqları sualını doğurur.

REM yuxusu bəzi heyvanlarda təcrübələrin təkrarlanması ilə əlaqələndirilir.

Aysun / Demedia.az