4 min illik yeraltı şəhər...
2023-cü ilin iyul ayı qalıq yanacaq asılılığımızın dəhşətli nəticələrini dərk etdiyimiz vaxt kimi tarixə düşəcək.
Hava hadisələrinin getdikcə daha çox ekstremallaşdığı qızmar bir dünyada yaşamağa hazırlaşarkən, yeraltı yaşayış kimi uyğunlaşmaları nəzərdən keçirməyin vaxtı gələ bilər. İstilik uducu süxurlar və torpaq kütlələri ilə əhatə olunmuş bu yerlərdə soyumağa və isitməyə ehtiyac olmadan temperaturu sabit saxlamaq mümkündür.
Üstəlik, yeraltı həyat yeni ideya deyil; Məlumdur ki, tarix boyu insanlar və heyvanlar yerin altında yaşamışlar.
Beləliklə, müasir həyatımızı yeraltına uyğunlaşdırmaq getdikcə daha da şiddətlənən iqlim böhranı ilə mübarizə üçün əlverişli bir həll ola bilərmi?
Cənubi Avstraliyanın opal mədənləri ilə məşğul olan Kuber Pedi şəhərində əhalinin 60 faizi yerin altında yaşayır. Kuber Pedi adı aborigenlərin "kup piti" terminindən gəlir, mənası "çuxurdakı ağ adam" deməkdir.
52°C-yə qədər qızmar yayda və 2°C-yə qədər soyuq qışda bu yeraltı sığınacaqlar 23°C-də sabit temperatur saxlayır. Bu təbii qayaların təmin etdiyi yaşayış yerləri olmasaydı, yay ayları bölgədəki bir çox insan üçün son dərəcə çətin olardı.
Yerin üstündə yay istisi quşların göydən düşməsi və ya elektron cihazların qızması kimi bir çox zərərlərə səbəb ola bilər. Bununla belə, yeraltı, bir çox yeraltı sakinlərin rahat salonları və üzgüçülük hovuzları ilə çox dəbdəbəli bir planı var.
Damın çökməsinin qarşısını almaq üçün evlər səthdən ən azı 2,5 metr aşağıda olmalıdır. Bu tənzimləməyə baxmayaraq, zaman-zaman çökmələr baş verir. 1960-70-ci illərdə yerli əhali partlayıcı maddələrdən istifadə edərək yerdə deşiklər açır, çuxurlarla torpağı qazırdılar. Bu gün sənaye qazıntı alətlərindən istifadə olunsa da, qazıntı bəzən hələ də əl ilə aparılır. Bölgədəki qumdaşı və aleveldaşı son dərəcə yumşaq olduğundan iri qaya parçalarını kəsmək çox vaxt tələb etmir.
Yeraltı həyatın faydaları ilə yanaşı, kiçik sürprizləri də var. Bəzən ev təmiri hətta qazanc gətirir. Məsələn, bir adam duş quraşdırarkən 1,5 milyon Avstraliya dolları (980 min dollar) dəyərində opal tapıb.
İnsanlar bəzən təsadüfən qonşularının evlərinə soxulsalar da, yeraltı yaşayış, ümumiyyətlə, şəxsi həyatı maksimum dərəcədə artırır.
1963-cü ildə adı açıqlanmayan Türkiyə vətəndaşı Kapadokyadakı evində təmir işləri apararkən zirzəmi divarına balyoz vurub. Sonra bu çuxura girən toyuqların itməyə başladığının fərqinə vardı. Çuxurun hara apardığını öyrənmək istəyən adam böyük yeraltı tunellərdən ibarət labirint kəşf etdi: Derinkuyu Yeraltı Şəhərini tapdı.
B.C. 2000-ci illərin əvvəllərində tikilmiş bu 18 mərtəbəli tunel şəbəkəsi səthdən 76 metr aşağıda uzanır. Bu nəhəng yeraltı şəhərində kilsələr, tövlələr, anbarlar və 20 min nəfərə qədər insan üçün tikilmiş evlər var. İşıq və havalandırmanı təmin etmək üçün 15 min baca var.
Derinkuyudan min illərdir müharibə dövründə sığınacaq kimi istifadə edildiyi düşünülür.
Kapadokiyanın açıq hava temperaturu qışda 0 °C ilə yayda 30 °C arasında dəyişdiyi halda, yeraltı şəhərin temperaturu sərin 13 °C səviyyəsində qalır; Bu, meyvə və tərəvəzlərin qorunması üçün mükəmməl mühit təmin edir.
Bu gün tunellərin bəziləri armud, kartof, limon, portağal, alma, kələm və gül kələm qutularını saxlamaq üçün istifadə olunur.
Coober Pedy kimi, Derinkuyu'nun inşa edildiyi qaya asanlıqla formalaşdırıla bilər. Üstəlik, torpaqda çox az nəm var, bu da tunel tikintisini asanlaşdırır.
Sığınacaq, yoxsa məzar?
İnsanların çoxu qısa müddətə yerin altına getməyə razı olsalar da, insanların daimi olaraq yeraltı yaşamaq fikrinə dözmək asan deyil. Ənənəvi olaraq, yeraltı dünya bir çox mədəniyyətlərdə ölümlə sinonimdir. Bundan əlavə, yeraltı qapalı məkanlarda olmaq klostrofobiya və mağaraların qorxusuna səbəb ola bilər.
“Biz oraya aid deyilik... Bioloji və fizioloji cəhətdən bədənimiz yerin altında yaşamaq üçün nəzərdə tutulmayıb” deyən Uill Hant “Underground: A Human History of Worlds Undereath Our Feet” kitabının müəllifi deyir.
Uzun müddət gün işığına məruz qalmadan yerin altında yaşayan insanlar bir uzanmada 30 saata qədər yata bilirlər. Sirkadiyalı ritmlərin pozulması (24 saatlıq yuxu dövrləri) insanlarda bir sıra sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Yerin altında yaşamaq üçün başqa bir risk qəfil daşqınlardır. İqlim dəyişikliyi qasırğalar kimi ekstremal hava hadisələrini daha da artıracağından, yeraltı yaşayış sahələri daşqın riski altında qalır. Məlumdur ki, Las-Veqasın altındakı tunellərdə evsizlər dəfələrlə boğularaq ölüblər. Təxminən 1500 insanın yaşadığı bu tunellər yağış suyunu daşımaq üçün tikilməyib. Daşqın zamanı tunellər bir neçə dəqiqə ərzində su ilə dolaraq insanları təxliyə etməyə vaxt itirə bilər.
Aysun / Demedia.az
