Kosmik partlayışda "çox nadir element" aşkar edildi

Astronomlar 2023-cü ildə güclü kosmik partlayış aşkar etdilər və dərhal James Webb Kosmik Teleskopunu kosmik partlayışa yönəldiblər.

Demedia.az xəbər verir ki, bu, böyük ulduzların dağılması və partlaması nəticəsində yaranan supernova adlanan çox güclü qamma-şüa partlayışı idi.

Lakin 2023-cü ilin martında baş verən 'GRB 230307A' adlı partlayış adi bir qamma şüası partlayışı deyildi. Bu, adətən müşahidə olunan partlayışdan tam 1000 dəfə daha parlaq idi və şüalar sayğaclarımıza iki dəqiqə dəydi, bu adətən cəmi iki saniyə davam edir.

Nəzərdən keçirilən “Nature” jurnalında dərc olunan yeni araşdırmada elm adamları bu hadisəyə “kilonova” adlı çox böyük bir partlayış növünün səbəb olduğu qənaətinə gəliblər. Tədqiqatçılar neytron ulduzları adlanan iki maraqlı obyektin toqquşmasından və partlayışa səbəb olduğundan şübhələnirlər. Bu cisimlər o qədər sıxdır ki, bir çay qaşığı neytron ulduzunun çəkisi təxminən 1 milyard tondur.

Ən əsası isə astronomlar bu partlayışlarda qızıl və platin kimi mühüm elementlərin və metalların əmələ gəldiyini düşünürlər. Webb teleskopu bu kilonovada tellur elementini aşkar etdi ki, bu da Yerdə platindən (qızıldan təxminən 30 dəfə nadirdir) daha nadirdir.

Bu, çox mühüm tapıntıdır. NASA bildirir ki, eyni partlayış, 'Yerdəki əksər həyat üçün lazım olan' yod kimi tellürə yaxın olan digər elementləri də əmələ gətirmiş ola bilər. Tədqiqata rəhbərlik edən Hollandiyanın Radboud Universiteti və İngiltərənin Uorvik Universitetinin astrofiziki Endryu Levan açıqlamasında belə deyib: “Dmitri Mendeleyev elementlərin dövri cədvəlini yazdıqdan bir qədər sonra 150 ildən çox vaxt keçdikdən sonra Webb sayəsində biz nəhayət ki, hər şeyin harada baş verdiyini anlaya bilirik.” “Biz boşluqları doldurmağa başlamaq vəziyyətindəyik” dedi.

Güclü qamma-şüa partlayışını yaradan kilova partlayışının görünüşü. Kredit: NASA / ESA / CSA / STScI / A. Levan (Radboud Universiteti və Warwick Universiteti)
Şəklin altında Webbin bu partlayışda əmələ gəlmiş nadir, ağır metal tellurunu necə aşkarladığını göstərən qrafik var. Webbin ən mühüm tədqiqat vasitələrindən biri onun NIRSpec (infraqırmızıya yaxın) spektroqrafıdır.

Spektroqrafın nə olduğunu soruşsanız; Bu alət prizmanın görünən işığı göy qurşağı rənglərinə ayırması kimi obyektdən gələn işıq növlərini ayırır. Müəyyən dalğa uzunluqları və işığın növləri müxtəlif elementlərə və ya molekullara uyğundur. Məhz bu partlayışda Uebbin spektri kilonovada tellurun olduğuna dair aydın əlamətlər göstərdi.

Tellurun sübutunu göstərən James Webb Kosmik Teleskopundan işıq spektri. Kredit: NASA / ESA / CSA / Cozef Olmsted (STScI)
Alimlər yaxın illərdə kosmosun dərinliklərində partlayışlar nəticəsində əmələ gələn daha nadir, ağır metallar tapmağa ümid edirlər. Tədqiqat üzərində işləyən Birmingem Universitetinin astronomu Ben Gompertz, "Webb, şübhəsiz ki, daha çox şey etmək üçün qapını açdı və onun imkanları kainatı anlamaq üçün tamamilə dəyişdirici olacaq" dedi.

Webb teleskopunun unikal imkanlarını bir daha xatırlayaq
NASA, ESA və Kanada Kosmik Agentliyinin elmi əməkdaşlığı olan Webb teleskopu kosmosa dərindən baxmaq və ilk kainat haqqında yeni məlumatları aşkar etmək üçün nəzərdə tutulub. Lakin o, həm də Günəş sistemimizdəki planetləri və peykləri, eləcə də qalaktikamızdakı maraqlı planetləri öyrənir.

Dünyadan 1,5 milyon km uzaqlıqda Günəş ətrafında fırlanan James Webb Kosmik Teleskopunun rəssamın təsviri. NASA
Uebbin necə misilsiz uğur qazandığını və yəqin ki, bundan sonrakı onilliklər ərzində bunu necə davam etdirəcəyini bu xüsusiyyətləri izah etməklə anlaya bilərik;

- Nəhəng güzgü: Uebbin işıq tutan güzgüsünün eni (6,4 metr) üzərində. Bu Hubble Kosmik Teleskopunun güzgüsündən iki yarım dəfə böyükdür. Güzgü daha çox işıq tutur və Webb-ə daha uzaq, köhnə obyektləri görməyə imkan verir. Teleskop 13 milyard il əvvəl Böyük Partlayışdan cəmi bir neçə yüz milyon il sonra yaranan ulduzlara və qalaktikalara baxır.

- İnfraqırmızı görünüş: Əsasən bizə görünən işığı təsvir edən Hubble-dan fərqli olaraq, Webb ilk növbədə infraqırmızı teleskopdur, yəni işığı infraqırmızı spektrdə təsvir edir. Bu şəkildə kainatın çox daha böyük bir hissəsini görə bilərik. Dalğa uzunluğu görünən işıqdan daha uzun olan infraqırmızı kosmik buludlardan keçə bilər. Nəticədə, Webbin infraqırmızı görmə qabiliyyəti Hubble'ın edə bilmədiyi yerə gedə bilər.

- Uzaq ekzoplanetlərə nəzər salsaq: Webb teleskopu bu uzaq dünyalar haqqında anlayışımızda inqilab edəcək spektroqraflar adlı xüsusi avadanlıq daşıyır. Bu alətlər qaz nəhəngləri və ya kiçik qayalı dünyalar olsun, uzaq ekzoplanetlərin atmosferlərində hansı molekulların (su, karbon dioksid və metan kimi) mövcud olduğunu deşifrə edə bilir. Webb Süd Yolu qalaktikasındakı ekzoplanetlərə baxacaq. Kim bilir uzaqda nələr tapacağıq?

Aysun / Demedia.az