6 fevral zəlzələlərinin ildönümü: Yadda saxlamalı olduğumuz 9 elmi fakt
Bir il əvvəl bu gün, 6 fevral 2023-cü il bazar ertəsi günü Türkiyə böyük bir fəlakət yaşadı və cəmi 9 saat fərqlə iki böyük zəlzələ oldu.
Demedia.az xəbər verir ki, Episentri Kahramanmaraşın Pazarcık və Elbistan rayonlarında olan zəlzələlər çox geniş ərazidə dağıntılara səbəb olub. Ölkəni yaslara qərq edən bu fəlakət minlərlə insanın həyatına son qoyub, geridə qalanlara unudulmaz ağrılar buraxıb.
O vaxtdan bəri həyatlarında da çox şey dəyişdi və həyat heç vaxt əvvəlki kimi olmadı.
Zəlzələlər Türkiyənin 11 vilayəti, 124 mahalı, 6 min 929 kənd və məhəlləsində böyük dağıntılara səbəb olub. Zəlzələnin episentrinə yaxın ərazilərdən çəkilmiş foto və videolar dağıntının miqyasını üzə çıxarıb. Minlərlə bina dağıdılıb, təkcə köhnə tikililər deyil, 2001-ci ildən sonra zəlzələ qaydalarına uyğun tikilmiş yeni tikililər də dağılıb.
Zəlzələdən zərər çəkmiş bir çox şəhərlərimizdə dəyən ziyan o qədər böyükdür ki, “yıxılmayan binalar” sosial mediada trend mövzusu olub və xəbərlərin mövzusuna çevrilib. Beləliklə, alim, geofizika mühəndisi və pedaqoq Ahmet Mete Işıkaranın Mərmərə zəlzələsi zamanı yaddaşlara həkk olunmuş “Zəlzələ deyil, bina öldürür” sözləri yenidən gündəmimizə gəldi. Dağılmayan binalar nəyi səhv etdiyimizlə bağlı çox vacib bir məqama işarə etdi.
Bir müddət əvvəl zəlzələlərlə bağlı aparılan araşdırmalarla bağlı məlumat verən Hatay Respublika Baş prokuroru Əhməd Çelikkol bu barədə açıqlama verib: “Ölənlərin baş verdiyi 1759 binanın təsbiti Baş Prokurorluğumuz tərəfindən davam etdirilir. 975 binanın lisenziyasız tikili olduğu müəyyən edilib”.
Zəlzələni əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq mümkündürmü?
Qısa cavab xeyrdir. Kandilli Regional Zəlzələ Sunami İzləmə və Qiymətləndirmə Mərkəzi Müdiri Dos. Doğan Kalafat bu suala belə cavab verir:
“Bu məsələ, ixtisası seysmologiya olan və zəlzələ qeydlərini təhlil etməkdə xüsusi səriştəli olan insanların şərh edə biləcəyi bir məsələdir. Əgər bizim heç bir rəqəmsal qeydimiz yoxdursa, bu məsələdən danışmağa haqqımız yoxdur. "Bəzi insanlar media yönümlü olmaq və ya ad çıxarmaq kimi bir çox səbəbə görə bu cür yazıları paylaşa bilər."
Texnologiya irəliləməyə davam edir və zəlzələ proqnozu bir gün reallığa çevrilə bilər. Ancaq hələlik, davamlı strukturlar və şüurlu cəmiyyətlər qurmaq zəlzələlərə qarşı ən yaxşı müdafiə olaraq qalır.
1996-cı ildə nəşr olunan xəritə: Zəlzələlərin harada olacağını bilirikmi?
Bəli, zəlzələnin “nə vaxt” baş verəcəyini dəqiq proqnozlaşdırmaq (hazırda) mümkün deyil, lakin alimlər onun “harada” baş verə biləcəyi ilə bağlı araşdırmalar aparır, hesabatlar hazırlayır və tez-tez öz proqnozlarını ictimaiyyət və səlahiyyətli qurumlarla bölüşürlər.
Fevralın 6-da baş verən zəlzələlərdən sonra gündəmə gələn, elmi məlumatlara əsaslanan və mühüm proqnozlar ehtiva edən 'Türkiyənin seysmik boşluq xəritəsi' araşdırması onlardan yalnız biri idi. Bu xəritə bir daha xatırladır ki, peyğəmbərlərə deyil, alimlərə qulaq asmalıyıq.
Xilasedici sistem: Seysmik izolyator
Fevralın 6-da baş verən zəlzələdə bir çox ictimai binalara ciddi ziyan dəyib və dağılıb. Bu dağıntının ortasında sağ qalan binaların “təməllərində” ortaq bir xüsusiyyət var idi: Seysmik izolyator. Bir sözlə, seysmik izolyatorlar zəlzələ zamanı yaranan zərbəni özünə çəkir və binaya ötürür. Binaların yükdaşıyan sütunlarının altına qoyulan izolyatorlar zəlzələlərin təsirini beşdə bir azaldır.
Zəlzələ Mütəxəssisi və Şəhər Çevrilmə İdarə Heyətinin sədri İnşaat Mühəndisi Hakan Çatalkaya, məsələn, Mərmərədə gözlənilən 7,6 bal gücündə zəlzələdə belə düzgün qurulmuş bir dəmir-beton konstruksiyaya tab gətirəcəyini söyləyir və əlavə edir: “Əsas odur ki, bina və onun təftişi düzgün aparılır.”
Hansı mövqe həyatını xilas edir?
Dağıntılar altında sağ qalmaq üçün heç bir mövqeyə zəmanət yoxdur. Ancaq AKUT Qurucu Başçısı, Təcili Tibb Mütəxəssisi Dr. Müəllim Üzv Mustafa Ferudun Çelikmen 'Çökmə-örtmə-tutma' texnikası haqqında bunları söylədi: "Bu texnika Yaponiya və ABŞ-da keçərli ola bilər, çünki onların narahatçılığı binanın çökməsi deyil, başlarına bir şey düşməməsidir". "Onların problemi bizimki ilə eyni deyil" deyir.
Hədəfin azaldılmasının vacibliyinə diqqət çəkən Çelikmen sözlərini belə davam etdirir: “Çömbəlmə-örtmə-tutma mövqeyində bir metr, fetal vəziyyətdə isə 40 santimetr omba hündürlüyü lazımdır. 40 santimetr ilə 1 metr arasındakı o fərq həyatları xilas edir. Niyə körpələr və uşaqlar daha çox dağıntılar altından çıxarılır? Kiçik olduqları üçün instinktiv olaraq bu mövqeyi qəbul edirlər və zədə riski azalır. "Hipotermiya riskinə qarşı ən sağlam mövqe dölün mövqeyidir."
Düzgün effekt nədir?
'Hövzə effekti' olaraq da bilinən düzən effekti zəlzələ müddətinin uzanmasına və zəlzələ sürətlənməsinin artmasına səbəb olduğu üçün dağıntıları artıran amillərdən biridir. Qalın allüvial struktura malik rayonlarda zəlzələ dalğalarının amplitudası yerin hesabına artır və bu zəlzələnin müddəti artır. Müvafiq olaraq, belə ərazilərdə tikilmiş strukturlarda böyük ziyanlar baş verə bilər.
Aysun / Demedia.az
