Süni intellekt 2000 illik yanmış papirusu oxuya bilib
Süni intellekt (AI) son zamanlarda ChatGPT kimi böyük dil modelləri ilə son istifadəçilərə fayda verməyə başlasa da, əslində bir müddətdir ki, bir çox fərqli sahədə peşəkar şəkildə istifadə olunmağa davam edir.
Demedia.az xəbər verir ki, bunlardan biri də arxeologiyadır.
Elm adamları eramızın 79-cu ildə püskürən Vezuvi dağı tərəfindən dağıdılan və püskürmədən sonra yaranan istilik, kül və pemza ilə zədələnən Pompey şəhərində tapdıqları papirus vərəqindəki hərfləri oxumaq üçün süni intellektdən istifadə ediblər.
Qədim Herkulaneum şəhərindəki Roma villasında tapılan yüzlərlə zədələnmiş papirus tumarları ənənəvi üsullarla açılıb tədqiq edilə bilməyəcək qədər incədir. Yuli Sezarın qayınatasına aid olduğu düşünülən villada 18-ci əsrdə aparılan qazıntılar zamanı vulkan püskürməsi nəticəsində yanmış 1000-dən çox bütöv və ya qismən tumar tapılıb. Bu səbəbdən papirusun üzərindəki qara mürəkkəbi oxumaq mümkün olmayıb.
Bu qədim tumarları oxumaq üçün 2023-cü ildə Kentukki Universitetindən kompüter alimi Brent Seales və Silikon Vadisində müxtəlif tərəfdarlar tərəfindən büdcəsi 1 milyon dollar olan Vesuvius Challenge adlı müsabiqə başladılıb. Müsabiqə çərçivəsində Böyük Britaniyanın Oksfordşir şəhərindəki Diamond hissəciklərinin sürətləndirici qurğusunda tumarlardan birinin yüksək ayırdetməli kompüter tomoqrafiyasına bənzər skanları aparılıb. Bu skanlarda mətnlərin oxunmasını təmin edən layihəyə mükafat vəd edilib.
Keçən bazar ertəsi ABŞ-ın texnologiya direktoru və müsabiqənin qurucu sponsorlarından biri olan Nat Fridman, üç maraqlı kompüter tələbəsi, Alman Yusuf Nader, Amerikalı Luke Farritor və İsveçrəli Julian Schilligerin 700 min dollarlıq mükafatı qazandığını açıqladı.
Skan edilmiş şəkilləri virtual olaraq açaraq və mürəkkəbin varlığını aşkar etmək üçün süni intellekt alqoritmlərini öyrətməklə tumarları oxumaq səylərinə öncülük edən Seales, "Yeni bir dövr başlayır" dedi. Seales-in hazırkı məqsədi, tumarları yerindən köçürmədən təsvir etmək üçün portativ CT skanerini qurmaqdır.
Keçən oktyabr ayında komandanın üzvü Farritor perqamentdə qədim yunanca “bənövşəyi” sözünü müəyyən edərək müsabiqənin 40 min dollar dəyərində “İlk məktublar” mükafatını qazanmışdı. Noyabr ayında komandanın digər üzvü Nader ilə görüşən Farritor, müsabiqənin son tarixi olan 31 dekabrdan əvvəl CT şəkillərini avtomatik açmaq üçün alqoritm hazırlayan Schilligerə qoşuldu. Onlar birlikdə tumarın 2000-dən çox hərfini oxudular və alimlərə onun məzmunu haqqında ilkin fikirlər verdilər.
Yusif araşdırma zamanı çox həyəcanlı olduqlarını və bəzən gündə 20 saatdan çox işlədiklərini də deyir.
Yanan tumarları oxumaq, deyəsən, alimlər arasında da böyük təsir bağışlamışdır. Bristol Universitetinin yunan dili professoru və Herculaneum Cəmiyyətinin prezidenti Robert Fowler deyir ki, layihə hər şeyi tamamilə dəyişib.
Dr., Neapol Universitetində papiroloq Federico II. Federika Nikolardi deyir: "Bu, Herculaneum papirologiyasında və ümumiyyətlə Yunan fəlsəfəsində inqilabın başlanğıcıdır. Bu, qədim Roma dövründən bizə gəlib çatan yeganə kitabxanadır".
Fauler onu da deyir ki, oxunan papirusun müəllifi, ehtimal ki, filosof Qadaralı Filodimdir (Filodem). Üslubunun sərtliyinə və mövzunun Filodemusla oxşarlığına diqqət çəkən Fauler tumarda musiqi və yemək (xüsusilə də qapalı) kimi həzz mənbələrindən bəhs edir. Həmçinin mətndə "Yeməyə gəldikdə, nadir şeylərin bol şeylərdən daha xoş olduğuna asanlıqla inanmırıq." müəllif deyir. Fowler bunu belə araşdırır: "Məncə, o, burada belə bir sualı ortaya qoyur: Əşyaların qarışığından həzzin mənbəyi nədir? Dominant element, nadir element, yoxsa qarışığın özü?"
Vərəqin 85%-nin oxunması məqsədi ilə müsabiqə bu il də davam etdiriləcək. Vərəqin tam oxunması artıq üzə çıxmış digər tumarların oxunmasına imkan verəcək əsaslar yaradacaq. Alimlər hər bir vərəqdə papirusun səthini skan etmək və ən çox zədələnmiş hissələrdə mürəkkəbləri müəyyən etmək üçün atılan addımları avtomatlaşdırmalıdırlar. Ancaq cəmi 1 il əvvəl bu işin necə görüləcəyi bəlli olmasa da, 1 ildə əldə edilən irəliləyiş gələcək üçün kifayət qədər ümidvericidir.
Aysun / Demedia.az
