1987-ci ildə partlayan ulduzun sirri açıldı!

Gənc oxucularımızın əksəriyyəti yaş həddi çatmasa da 1987-ci ildə səma nadir hadisə ilə işıqlandı.

Demedia.az xəbər verir ki, Böyük Magellan Bulud qalaktikasında ölməkdə olan ulduzun partlaması ilk dəfə 1987-ci ilin fevralında Yerdən göründü. Cəmi 168 min işıq ili uzaqlıqda yerləşən ulduz partlayanda o qədər parlaq olub ki, hətta adi gözlə də görünürdü. Lakin sonrakı aylarda bu parlaqlıq söndü.

Fövqəlnovadan yayılan materialın yaratdığı sahə o vaxtdan bəri SN 1987A adlandırılıb və teleskoplardan başqa görünmürdü. Ancaq bu ölü ulduzun qalıqlarının Yer kürəsinə bu qədər yaxın olması elm adamlarına böyük imkanlar təqdim edir.

James Webb Kosmik Teleskopunun NIRCam alətindən SN 1987A şəkli. Foto: NASA, ESA, CSA, Mikako Matsuura, Richard Arendt, Claes Fransson, Josefin Larsson, Alyssa Pagan
Ölən ulduzun özəyinə nə baş verdiyi məsələsi artan maraq mövzusuna çevrilib. Son illərdə orbitə buraxılan və istifadəyə verilən Ceyms Uebb Kosmik Teleskopu gözlərini bu ölü ulduza çevirdi və gözlənilməz neytron ulduzunun dəlillərini alimlərə təqdim etdi.

Tədqiqata rəhbərlik edən Stokholm Universitetinin astrofiziki Claes Fransson dedi: "JWST-nin üstün məkan ayırdetmə qabiliyyəti və mükəmməl alətləri sayəsində biz ilk dəfə fövqəlnovanın mərkəzini və orada baş verənləri araşdıra bildik. İndi bilirik ki, bu çox güman ki, neytron ulduzundan yaranan yığcam ionlaşdırıcı şüalanma mənbəyi idi." "Biz bunu püskürmə vaxtından axtarırdıq, lakin JWST-nin proqnozları təsdiq etməsini gözləməli olduq."

Kainatdakı ən vəhşi hadisələrdən biri
Fövqəlnova kimi partlayan ulduzun nüvəsinin çökməsi bəlkə də kainatdakı ən qəddar hadisələrdən biridir. Bir ulduzun "supernova" kimi partlaması üçün o, Günəşin kütləsindən az qala səkkiz dəfə böyük olmalıdır və bütün yanacağını sərf etmiş olmalıdır. Birləşmə reaksiyası dayandırılmadıqda və xarici təzyiq içəridəki cazibə qüvvəsini tarazlaşdırmaq üçün kifayət etmədikdə ulduz partlayır. Nüvənin xaricindəki materiallar ətrafa səpələnərkən, ulduzun nüvəsi çökərək "son dərəcə sıx" bir obyektə çevrilir. Hesablamalara görə, ulduzun ilkin vəziyyəti 8-30 günəş kütləsi arasında olarsa, partlayış nəticəsində nüvə neytron ulduzuna (pulsar) çevrilir. Əgər ulduzun kütləsi bundan böyük olarsa, nəticədə qara dəlik əmələ gəlir.

SN 1987A-ya gəldikdə, alimlər nüvənin partlayışın qalıqlarına görə nəyə çevrildiyi barədə dəqiq bir qərar verə bilmədilər. Böyük ehtimalla neytron ulduzu olduğu düşünülsə də, bunu təsdiqləyən heç bir elmi dəlil yox idi.

İndi James Webb Kosmik Teleskopu işə salınıb və onun 2022-ci ildə apardığı müşahidələrin nəticələri araşdırılıb. Fövqəlnova qalığının mərkəzi ətrafında ağır arqon və kükürd tapdılar. Bu atomların elektronlarının ionlaşmaya məruz qaldığı aşkar edilmişdir. Tədqiqat qrupu bəzi modelləşdirmələr apardı və nəticədə yalnız bir izahat qaldı: neytron ulduzu.

Komandanın modellərinə görə, iki fərqli neytron ulduz ssenarisi baş verir. Bunlardan birincisi odur ki, çox isti neytron ulduzdan yayılan güclü ultrabənövşəyi və rentgen şüaları ulduz soyuduqca ətrafdakı elektronları təmizləyir.

İkinci modeldə belə bir fikir var ki, sürətlə fırlanan neytron ulduzdan buraxılan hissəcik “küləkləri” ətrafdakı materialla qarşılıqlı əlaqədə olur və atomları ionlaşdırır.

Maraqlıdır ki, kəşf neytron ulduzları ilə bağlı müxtəlif nəzəriyyələrlə uzlaşır. Modellər ölməkdə olan ulduzun fövqəlnova kimi partlamadan əvvəl çoxlu miqdarda arqon və kükürd çıxaracağını proqnozlaşdırmışdılar. Alimlər həmçinin supernovalarda ultrabənövşəyi və rentgen şüalarının olmasını neytron ulduzlarla əlaqələndirdilər.

Aysun / Demedia.az