Bəzi insanlar nə etsələr də unuda bilmirlər! - Səbəbi...
Oscar Wilde “Dorian Qreyin şəkli” əsərində deyir: “Bağışlamaq mümkün olmasa da, unutmaq mümkün idi.” Zülfü Livaneli isə “Qardaşımın hekayəsi”ndə daha iddialıdır; “Həyatın mahiyyəti, onun böyük sirri; Mütləq: Unut. Əgər unutmaq kimi bir şey olmasaydı, həyat da olmazdı. “İnsan unutmadan ömrünü yaşaya bilməz” yazmaqdan çəkinmir.
Demedia.az xəbər verir ki, necə baxdığınızdan asılı olaraq, unutmaq nemət və ya əzab mənbəyi ola bilər, amma tarazlıq "unuda" olmağın faydalarından daha çox görünür. Bəs unuda bilməmək? Təbii ki, buradan emosional səyahətə çıxmaq olar, amma üzr diləyirik, sükanı kəskin döndərib, elmə gedən yolu döndəririk.
Dünyada çox az insan "unuda bilməz". Son dərəcə nadir bir nevropsikoloji vəziyyət olan hipertimiya və ya çox üstün avtobioqrafik yaddaş (HSAM) adlı xüsusiyyəti olan şəxslər keçmişlərindəki hadisələri və təcrübələri hər hansı digər insandan daha ətraflı xatırlayır, hətta həyatlarının böyük hissəsini əhatə edir.
İlk dəfə 2006-cı ildə müəyyən edilmişdir
İlk dəfə 2006-cı ildə Neurocase neyropsixologiya jurnalında Elizabeth Parker, Larry Cahill, Dr. Paul Tejera və James McGaugh tərəfindən yazılmış bir məqalədə müəyyən edilən və adını yunanca thymesis (xatırlamaq) və hiper (artıq) sözlərinin birləşməsindən alan vəziyyətin iki təyinedici xüsusiyyəti aşağıdakı kimi ifadə edildi:
Bir insan öz şəxsi tarixi haqqında düşünmək üçün anormal vaxt sərf edir.
İnsan öz şəxsi tarixindən konkret hadisələri yadda saxlamaq üçün qeyri-adi qabiliyyətə malikdir.
Hipertimiyası olan insanlar tarix nə vaxt verildiyini və həmin tarixdə hər hansı şəxsi məlumatın olub-olmadığını xatırlaya bilərlər. Bu şəxslər yaşadıqları günləri mükəmmələ yaxın detallarla xatırlayırlar. Ancaq bəzi insanlar sosial hadisələri də xatırlaya bilirlər.
Bu idarəolunmaz istək səbəbindən insan keçmiş anı yenidən yaşayırmış kimi hiss edə bilər. Sözügedən xatırlama heç bir tərəddüd etmədən, demək olar ki, çətinlik çəkmədən baş verir.
Nima Veiseh sözügedən vəziyyətdən təsirlənən xüsusi şəxslərdən biridir. Demək olar ki, əsrin son rübündə o, ilin hər gününü, o cümlədən havanı, geyindiyi paltarı, qatarda harada oturduğunu xatırlaya bilir:
Sanki yaddaşım video kasetlərlə doludur, səhər oyandığım andan axşam yatana qədər hər günü xatırlayıram.
Veiseh hətta vəziyyətin nə vaxt başladığını xatırlayır. Dostunun 16-cı ad günündə ilk sevgilisi ilə tanış olduğu tarix: 20 dekabr 2000-ci il. Daha əvvəl güclü yaddaşa malik olduğunu qeyd edən Veiseh aşiq olduğu gün beynində nələrinsə dəyişdiyini düşünür; O vaxtdan bəri hər gün səs yazmağa başladı.
Başqa bir misal, yuxarıda adı çəkilən komandanı bu məqaləni yazmağa vadar edən Jill Price adlı qadındır. Nevroloq və yaddaş mütəxəssisi McGaugh-a e-poçt göndərən Price, 12 yaşından bəri həyatının hər gününü xatırladığını iddia etdi və bu vəziyyəti anlamaq üçün kömək istədi.
Kanal D-nin yeni serialı Taş Kağıt Qayçıda Ekin Koçun canlandırdığı Umut obrazı hipertimiya adlı bir vəziyyət, yəni son dərəcə üstün avtobioqrafik yaddaşla yaşayan bir obrazdır.
Unutmaq və xatırlamaq arasındakı tarazlığa diqqət çəkən serialın treylerində Umutun Alev (Serra Arıtürk) obrazı ilə yaşadığı səhnədə bu vəziyyətin izlərini görmək mümkündür.
Nevroloq Prays-ı laboratoriyasına dəvət edərək ondan bəzi tarixlər və o vaxt dünyada baş verənlər barədə soruşdu. Qiymət hər şeyə uyğundu. Amma maraqlısı o idi ki, bu xəstəliyə tutulmuş bir neçə onlarla insanın hamısı yalnız onlara aid olan məlumatları ətraflı şəkildə xatırlayırdılar və məsələn, təsadüfi sözlərin siyahısını yadda saxlamaqda digər insanlardan daha yaxşı yaddaş qabiliyyətləri nümayiş etdirmirdilər. Bundan əlavə, bu insanlar bəzən (nadir hallarda da olsa) baş verməmiş hadisələri baş vermiş kimi xatırlaya bilirdilər.
Bəs bu niyə və necə baş verir? Beyin skanları bu insanlara xas anatomik fərqlər göstərmədi. Analitik təfəkkürlə əlaqəli frontal loblarla yaddaş qeyd mərkəzi olaraq bilinən hipokampus arasında əlavə əlaqələr görülərkən, bu vəziyyətin səbəb deyil, nəticə ola biləcəyi vurğulandı.
Təcrübəyə qapılırlar...
Əsl fərq onların ümumi düşüncə tərzində və vərdişlərində görünürdü. HSAM xüsusiyyətlərinə malik 20 nəfərlə aparılan araşdırmalar göstərdi ki, bu insanlar bir fəaliyyətə və ya təcrübəyə tamamilə udulublar.
Bu xüsusiyyətin nədən qaynaqlandığı hələ məlum deyil. Bəs biz özümüzü tərbiyə edib Veiseh kimi hər günü xatırlaya bilirikmi? Təcrübələrdə görüldü ki, hadisənin bir hadisədən sonra yaddaşda yenidən canlandırılması sözügedən hadisənin yaddaşını gücləndirir və o hadisənin gələcəkdə daha asan xatırlanmasına səbəb olur.
Aysun / Demedia.az
