Müasir insandan əvvəl sənət var idimi?
Elm adamları, Neandertallar kimi nəsli kəsilmiş qohumların idrak qabiliyyətləri haqqında bildiklərimizi yenidən formalaşdıran bədii ifadənin getdikcə daha qədim nümunələrini tapırlar.
Demedia.az xəbər verir ki, Mərkəzi Almaniyada yerləşən 'Təkbuynuzlu Mağara' olaraq da bilinən 'Einhornhöhle'də tapılan minlərlə sümük qalığı ilə məşhurdur. Orta əsrlərdə insanlar bu sümüklərin "təkbuynuzlulara" aid olduğunu düşünürdülər. Bir neçə il əvvəl bu mağarada qazıntı aparan arxeoloqlar qeyri-adi bir şey aşkar etdilər: nəhəng maralın ayaq barmağı.
Bu relikt olduqca diqqətəlayiq idi. Çünki Avropanın tarixdən əvvəlki ovçuları üçün mühüm hədəf olan bu heyvanlar ümumiyyətlə çox daha şimalda gəzirdilər. Bu, sümüyün uzaqdan gətirildiyini göstərirdi. Və mağaradakı digər xarabalıqlardan açıq şəkildə fərqlənirdi. Sümüyün səthi bucaq altında oyulmuş və onun üzərində fərqli (ziqzaqvari) naxış var idi.
Təxminən 51 min il əvvəl neandertallar bu nəhəng maral barmağına ziqzaqlar həkk ediblər. Onun yaşı daha da qeyri-adi idi: Sümüyün radiokarbonla tanışlığı maralın təxminən 51.000 il əvvəl, təxminən, Unicorn mağarasının neandertallar tərəfindən işğal edildiyi dövrdə yaşadığını göstərdi.
Almaniyanın Saksoniya əyalətində yaşayan və bu xarabalıq üzərində araşdırma aparan arxeoloq Dirk Leder, “Eynhornhöhledəki oyma sümüyün ən az 50 min yaşı var və buna görə də məlum olan ən qədim simvolik obyektlər arasındadır. "Bu simvolizmin mənası zamanla itirildi, lakin bu, digər qrup üzvləri, yad insanlar və ya hətta "ruhlarla" ünsiyyət qurmaq üçün nəzərdə tutulmuş bir cihaz ola bilər, biz bilmirik" deyir.
Bu sümük "dünyanın ən qədim sənət əsəri" adı uğrunda mübarizə aparan bir neçə namizəddən biridir. Bədii ifadənin insan təkamülündə elm adamlarının düşündüyündən daha əvvəl meydana gəldiyinə dair artan sübutlar var. Əlbəttə ki, bu, arxaik insanların (neandertallar və əvvəlki homininlər kimi) idrak qabiliyyətləri haqqında anlayışımızı yenidən formalaşdırır. Məsələn, arxeoloji sübutlar var ki, Neandertallar Homo Sapiens Avropaya gəlməmişdən çox əvvəl mağara divarlarına mücərrəd formalar çəkiblər və 130 min il əvvəl qartal caynaqlarından boyunbağılar düzəltmişlər. Lederin fikrincə, “Neandertallar bizim Homo Sapiens növümüz qədər sənətdə istedadlıdırlar”.
Orta əsrlərdə xəzinə ovçuları mağarada tapılan buz dövrünə aid heyvan sümüklərini “müalicəvi xüsusiyyətlərə malik təkbuynuzlular” kimi satırdılar. Bu səbəblə 1985-ci ildə Neandertal dövrünə aid daş alətlər aşkar edildikdən sonra 'Təkbuynuzlu Mağarası' adlanan mağarada qazıntılar aparılır.
Əksər arxeoloqlar sənət nəzəriyyəçisi olmadığı üçün “sənət” sözünü aydın şəkildə işlətməyə üstünlük vermirlər. Çoxları bunun əvəzinə “simvolizmin ilkin formalarına” diqqət yetirirlər. Divara çəkilmiş ayı kimi bir şeyi aydın şəkildə təsvir edən nümunələr olsa da, simvolizmin aydın olmadığı obyektlər də var, məsələn, Unicorn Mağarasında oyma sümük.
Leder eyni zamanda Unicorn Cave-dəki oyma sümüyü “sənət” adlandırmaqdan çəkinir. Əvəzində o, tədqiqatçıların bədii ifadənin çox erkən formalarını təsvir etmək üçün istifadə etdikləri “pre-art” ifadəsinə üstünlük verir.
Unicorn Mağarasında tapılan obyekt bu cür “art-art” əsərlərin ən qədim nümunəsi deyil. Və bu gün məlumdur ki, bu ilkin bədii ifadə formalarının çoxu neandertallar tərəfindən yaradılmışdır.
Bunların arasında; Fransada 75 min illik mağara rəsmləri, İspaniyada təxminən 64 min illik qədim mağara rəsmləri, La Roche-Cotard mağarasında isə ən qədim və 'qəti' olan 57 min illik oymalar var. Neandertalların mücərrəd dizaynlarının sübutu, baxmayaraq ki, arxeoloqlar onların nə demək olduğunu bilmirlər.
Almaniyanın Göttingen Universitetinin tarixdən əvvəlki arxeologiya professoru, Unicorn mağarasında oyulmuş sümüyü tədqiq edən Tomas Terberqer deyir ki, digər arxaik insanlar (neandertallar yaranmamışdan əvvəl) simvolizmdən istifadə etmişlər.
"Afrika və Avropada təxminən 120.000 il əvvələ aid müxtəlif ornamentlərin və simvolik davranışların təzahürləri üçün artan sübutlar toplusu var" dedi Terberger Live Science-a.
Arxeoloqlar ibtidai insanların daş alətlər hazırladığı bir çox yerlərdə eni bir neçə santimetr olan yüzlərlə daş kürə aşkar etmişlər. Bunlardan ən qədimi təxminən 2 milyon il əvvələ, yəni Neandertalların və H. Sapiensin yaranmasından bir milyon il əvvələ aiddir. Bəziləri kürələrin sadəcə daş alətlərin qalıqları olduğunu irəli sürsələr də, kürələrin hansı funksiyanı yerinə yetirdiyi, hətta onların ümumiyyətlə bir funksiyası olub-olmadığı aydın deyil.
Mütəxəssislər, əlbəttə ki, bu sferaları “sənət” adlandırmırlar, lakin təhlillər göstərir ki, onlar şüurlu şəkildə “simmetriya” qayğısı ilə getdikcə daha ideal sfera formasına çevriliblər ki, bu da bəzi paleolit əl baltalarında müşahidə olunur.
Aysun / Demedia.az
