İnqilabın qılınc və qalxanı, adı 6 dəfə dəyişdi - KQB haqda ŞOK FAKTLAR
Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) və Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ) ətrafında qurulan ikiqütblü dünya nizamı 1991-ci ildə SSRİ-nin dağılması ilə sona çatdı və ABŞ-a əsaslanan birqütblü dünya nizamı yarandı.
Təbii ki, Sovetlər və ya Soyuq Müharibə dedikdə ağlımıza gələn bir çox detallar arasında ən diqqət çəkəni, şübhəsiz ki, “Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti” və ya tanış abbreviaturası olan KQB-dir. Sovet İttifaqının kəşfiyyat və məxfi xidməti olan KQB soyuq müharibənin sonuna qədər dünyanın bir çox yerində fəaliyyət göstərib. Bəzən uğurlu, bəzən də uğursuz olan yüzlərlə KQB əməliyyatı bu gün də bir çox kitab və ya serial və film ssenarisinə mövzu olmağı bacarıb. Bu gün çoxları Sovet İttifaqının dağılmasından sonra KQB-nin yoxa çıxdığını düşünsə də, reallıq bir az fərqlidir.
DTK-nın mənşəyi Oktyabr İnqilabından qısa müddət sonra qurulan və Bolşevik İnqilabı olaraq da bilinən, Polşa əsilli, “Dəmir Feliks” ləqəbli Feliks Edmundoviç Dzerjinskinin rəhbərlik etdiyi ÇEKA-dan (Rus dilində CH) dayanır. Köhnə nizamın qalıqlarını məhv etməyi və inqilabdan dərhal sonra yeni nizamın təhlükəsizliyini təmin etməyi qarşısına məqsəd qoyan bolşeviklərin daim ayıq-sayıq dayanacaq və yeni nizamın ən böyük qoruyucularından biri olacaq bir təhlükəsizlik təşkilatına ehtiyacı vardı. Sovetin ilk kəşfiyyat və təhlükəsizlik orqanı olan ÇEKA-nın yaradılması ilə bu ehtiyac tezliklə sona çatdı və DTK-ya doğru ilk addımların atılması ilə nəticələndi.
Vladimir Leninin və az sonra Feliks Dzerjinskinin verdiyi fərmanla yaradılmış ÇEKA-nın istifadə etdiyi ən təsirli üsul repressiya idi. Sovet İttifaqının qurucusu Vladimir Leninə çox yaxın olan “Dəmir Feliks” ləqəbli Feliks Dzerjinski işçilərini “çekist” adlandırılan təşkilatın rəhbəri olub. “İnqilabın qılıncı və qalxanı” olaraq təyin olunan ÇEKA-nın rəhbəri “İnqilabın ürəyi” olan “Dəmir Feliks” adlanırdı. Dzerjinski öləndə Leninin tabutunu daşıya biləcək qədər yaxın olanlardan biri idi. Bolşevik inqilabının “sadiq” simalarından biri olan, çarizm dövründə tez-tez həbs olunan “Dəmir Feliks” çekistləri “mehriban, soyuqqanlı və cinayətə qarışmayan” kimi xarakterizə edirdi. Sonralar DTK-nın simvoluna çevrilən qılınc və qalxanı da “Dəmir Feliks” özü hazırlayıb.
ÇEKA-nın yaranma tarixi olan 20 dekabr Rusiya kəşfiyyatı üçün hər zaman mühüm gün olub. Çexlər ÇEKA-nın yaranması şərəfinə hər ayın iyirminci günü maaşlarını aldıqları halda, bu gün 20 dekabr Rusiyada “Təhlükəsizlik Xidməti İşçiləri Günü” kimi qeyd olunur.
DTK-nın ən böyük simvollarından biri olan və təşkilatın qərargahı kimi istifadə edilən Lubyanka binası DTK-dan əvvəl sığorta şirkətinin qərargahı kimi istifadə edilib. İnqilabdan sonra ələ keçirilən bina sovet kəşfiyyatının qərargahına çevrildi. Sovet İttifaqı dağılana qədər Lubyankanın qarşısında nəhəng “Dəmir Feliks” heykəli dayanmışdı. SSRİ dağılma mərhələsinə qədəm qoyduğu üçün Moskva küçələrində keçirilən kütləvi etiraz aksiyaları zamanı heykəl fəallar tərəfindən yıxılıb.
ÇEKA-nın DTK-ya çevrilməsi prosesi kifayət qədər ağrılı və mürəkkəb idi. Sovet sistemini hər cür daxili və xarici təhlükələrdən qorumaq vəzifəsini daşıyan təşkilat DTK adını almadan əvvəl dəfələrlə adını dəyişib. Sovetlər damı altında 6 fərqli adla tanınan təşkilat ÇEKA, GPU, OGPU, NKVD, MGB və KQB kimi adlarla anılıb. Stalinin ölümündən sonra Sovet İttifaqına başçılıq edən Nikita Xruşşovun ölkəni 30 il totalitar siyasətlə idarə edən İosif Stalin dövrünün izlərini silmək üçün yürütdüyü siyasət Rusiya kəşfiyyatına da təsir etdi və gizli xidmət "Komitet Qosudarstvennoy Bezopasnosti" (Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi) adlandırıldı.
Nikita Xruşşov liderlik kürsüsünə oturduqdan və Stalin dövrünün təcrübələrini tənqid etdikdən sonra “islahat” kimi müəyyən ediləcək qaydalar qəbul edildi. Qaydalar çərçivəsində KQB də bəzi siyasətlərinə qismən son qoydu. KQB müxalifət xadimlərinə qarşı repressiyaları qismən dayandırdı və xaricdə sui-qəsdlər əhəmiyyətli dərəcədə azaldı.
Yeni dövrlə birlikdə KQB daha az “əzab çəkmə” üsulundan istifadə etməyə başladı. Lubyankanın aşağı mərtəbələrindəki kameralara birtəhər düşənlərə “durğun şizofreniya” diaqnozu qoyulmağa başladı. Sovet rejiminə qarşı çıxan adların əslində psixi cəhətdən sağlam olmadığını göstərmək üçün müxtəlif təbliğat işlərinə başlanıldı. “Durğun şizofreniya” diaqnozu qoyulan minlərlə insan bütün hüquqlarından məhrum edilərək Psixuşka adlı psixiatriya xəstəxanasına aparılıb. Bu təcrübə 1969-cu ildə KQB prezidenti, sonralar Sovet İttifaqına rəhbərlik edəcək Yuri Andropov tərəfindən rəsmiləşdirilib.
Təqvimlər 1982-ci il noyabrın 12-ni göstərəndə Sovet İttifaqı addımlarla parçalanmaqda idi. Dünya Moskvadakı dəyişikliklərdən və parçalanma prosesinin mümkün təsirlərindən danışmağa başladı. Leonid Brejnevin ölümündən sonra DTK sədri Yuri Andropov liderlik kürsüsünə oturdu və ilk dəfə olaraq KQB-yə rəhbərlik edən şəxs Sovet İttifaqının rəhbəri oldu. Onun rəhbərlik etdiyi DTK ən aqressiv mövqedə Qərbə qarşı idi.
Andropovun SSRİ-yə rəhbərlik etdiyi 15 aylıq dövrdə DTK xüsusilə Rusiyadan başqa digər Sovet Respublikalarında mümkün anti-rejim aksiyalarının yatırılmasında iştirak etmiş, Sovet İttifaqının imicini parlaqlaşdırmaq üçün qavrayış tədqiqatları aparmışdır.
Andropovdan sonra Konstantin Çernenko 13 ay Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının baş katibi oldu, sonra isə ölkənin sonuncu lideri Mixail Qorbaçov hakimiyyətə gəldi. Ölkənin ən mürəkkəb dönəmində liderlik edən Mixail Qorbaçovun bir-birinin ardınca atdığı islahat addımları köhnə ittifaqın üzərinə ağır zərbə vurdu və bir çox böyük şəhərlərdən, xüsusən də Moskvadan etiraz xəbərləri gəlməyə başladı. 1991-ci ilə qədər Sovet İttifaqının dağılması an məsələsi idi. Birliyin tabutuna son mismarlardan birini vuranlar arasında KQB mənşəli bir ad da var idi.
Qorbaçovun islahat addımlarının düzgün olmadığını düşünən DTK rəhbəri Vladimir Kryuçkov 1991-ci ildə SSRİ prezidentinə qarşı dövlət çevrilişi etmək qərarına gəlib. Kryuçkov və tərəfdarları Qorbaçovu administrasiyadan uzaqlaşdırmağa müvəffəq olsalar da, Sovet İttifaqı transformasiya addımları ilə geri dönüş nöqtəsinə çatmışdı. Xalqın küçələrə axışması nəticəsində DTK çevrilişi uğursuz oldu.
DTK-nın fəaliyyətinə 6 dekabr 1991-ci ildə xitam verildi və təşkilat iki fərqli təşkilata çevrildi. Bu dəyişiklikdən sonra Rusiyanın Federal Təhlükəsizlik Xidməti (FSB) və Xarici Kəşfiyyat Xidməti (SVR) yaranıb. Sovet İttifaqının prezidenti Mixail Qorbaçovun 1991-ci il dekabrın 25-də istefasından sonra 1991-ci il dekabrın 26-da Sovet İttifaqı rəsmən dağıldı. Bu gün də KQB haqqında danışılır.
Müxtəlif sənədli filmlər, filmlər, seriallar və romanlar sayəsində populyar mədəniyyətdə özünə yer tapan KQB bu ilin əvvəlində Ukrayna və Rusiya arasında yaşanan gərginliklə yenidən gündəmə gəlib.
Aysun / Demedia.az
